تالاب‌ها یکی از پرثمرترین و حاصلخیزترین اکوسیستم‌ها در دنیا هستند، بطوری‌که با جنگل‌های بارانی قابل مقایسه هستند و به عنوان گهواره‌های تنوع زیستی دنیا و از جمله مولدترین محیط‌های جهان به حساب می‌آیند.
به گزارش تارنگار حقوق بشر در ایران به نقل از ایسنا، منطقه کویر، تالاب‌ها تقریباً ۶ درصد مساحت کره زمین را تشکیل می‌دهند و انواع گونه‌های مختلف گیاهان، حشرات، دوزیستان، خزندگان، پرندگان، ماهی‌ها و پستانداران می‌توانند بخشی از اکوسیستم تالاب باشند.
در گذشته تالاب‌ها به عنوان اراضی مضر و تهدیدی برای زندگی انسان بشمار می‌آمدند، به طوری که مهار تالاب‌ها و تبدیل آنها به گستره‌های قابل کشت و کار یا حتی تبدیل آن به اراضی بایر و رها شده از جمله موفقیت‌های جامعه انسانی تلقی می‌شد.
ولی تالاب‌ها بوم سازهای بی نظیری هستند که از لحاظ ویژگی‌های بوم شناختی منحصر‌بفرد بوده و حافظ نسل موجودات بیشماری از تک سلولی‌ها تا کامل‌ترین آنها دارای ارزشهای اجتماعی، اقتصادی علمی تفریحی و … هستند و به عنوان بهبود دهنده محیط زیست زیستگاه جانوران و گیاهان آبزی بوده و حافظ یک سوم گونه‌های جانوری در معرض تهدید انقراض در جهان هستند. همچنین باید مد نظر داشت که ارزش اکولوژیک سالانه تالاب ۱۰ برابر جنگل‌ها و ۲۰۰ برابر زمین‌های زراعی برآورد شده است.
تالاب‌ها از اجتماعات انبوه گونه‌های پرندگان، پستانداران، خزندگان، دوزیستان، ماهیان و بی مهرگان حمایت می‌کنند. از بین ۲۰ هزار گونه مختلف ماهی در سطح جهان، بیش از ۴۰ درصد آنها در آبهای شیرین (تالاب ها) زندگی می‌کنند. تالاب‌ها ذخیره گاه‌های بسیار مهمی از مواد ژنتیکی (وراثتی) گیاهی نیز محسوب می‌شوند.
اقتصاددانان و دانشمندان به طور روزافزون در زمینه ارزیابی و مطالعه ارزش ها و خدمات اکوسیستمی محیط‌های طبیعی از جمله تالاب‌ها مشغول به کار هستند. برخی از مطالعات اخیر نشان می‌دهد که اکوسیستم‌ها سالیانه حداقل ۳۳ تریلیون دلار ارزش خدماتی بوجود می‌آورند که ۴٫۹ تریلیون دلار آن از طریق تالاب‌ها تأمین می‌شود.
تأثیر و تأثر متقابل اجزای فیزیکی، بیولوژیکی و شیمیایی یک تالاب مثل خاک، آب و گیاهان و جانوران، عملکردهای حیاتی متعددی برای تالاب ایجاد می‌کند. از جمله ذخیره سازی آب، حفاظت در مقابل طوفان و کاهش تخریب سیل، تثبیت خطوط ساحلی و مهار فرسایش، تزریق مجدد آبهای زیرزمینی، تخلیه آبهای زیرزمینی، پالایش آب از طریق تثبیت عناصر محلول، رسوبات و دیگر آلودگی‌ها و تعدیل آب و هوای محل می‌توان دانست.
از میان ارزشهای اقتصادی متعدد تالاب‌ها، می‌توان به حفظ ذخایر ژنی گیاهی و جانوری، تأمین آب(کیفی و کمی)، آبزی‌پروری، تولید محصولات کشاورزی، تولید چوب، تأمین انرژی، حمل و نقل و کاربردهای تفریحی و گردشگری (توریستی) اشاره کرد.
علاوه بر این تالاب‌ها به عنوان بخشی از میراث فرهنگی بشر اهمیت ویژه‌ای دارند، با باورهای جهان شناسی و مذهبی رابطه داشته و منشاء تعالی زیبایی شناختی می‌شوند، پناهگاه‌هایی برای حیات وحش ایجاد کرده و شالوده سنن مهم بومی را شکل می‌دهند.
ایران در مسیر دو کریدور اصلی مهاجرت پرندگان کره زمین قرار گرفته است، لذا اهمیت تالاب‌های ایران در پشتیبانی نظام طبیعی مهاجرت پرندگان بسیار زیاد است.
از ۴۲ نوع تالاب مشخص شده توسط کنوانسیون رامسر در سطح جهان به جز یک نوع تالاب یعنی تورب زارها، بقیه در کشور ایران یافت می‌شوند که بیانگر تنوع بسیار زیاد تالاب‌های ایران است. همچنین تعداد تالاب‌های ایران به واسطه وسعت کشور بسیار زیاد و محدوده تغییرات ابعاد آنها بسیار وسیع است، بطوری‌که وسعت آنها بین کمتر از چند هکتار تا بیش از ۵۰۰ هزار هکتار در نوسان است.
در این میان بیش از ۸۴ تالاب با اهمیت بین المللی شناسایی شده است که از بین آنها تاکنون ۳۳ تالاب در قالب ۲۴ عنوان، به کنوانسیون رامسر معرفی شده و مشمول مقررات این کنوانسیون شده‌اند.
اما استان کرمان به واسطه وجود شرایط ویژه اقلیمی، واقع شدن در فلات مرکزی و همجواری با کویر ۱۷٫۶ درصد بیابان‌های کشور را در خود جای داده است. براساس مطالعات انجام شده تعداد ۲۹ کانون بحرانی حساس به فرسایش بادی در شهرستان‌های استان کرمان شناسایی شده که به عنوان منبع برداشت ماسه‌های روان، ریزگردها و ذرات معلق محیطی تلقی می‌شوند.
تالاب جازموریان یکی از بزرگترین حوضه‌های آبریز فلات مرکزی ایران و جنوب شرق کشور محسوب می‌شود. این تالاب به وسیله ده‌ها رودخانه فصلی و دو رودخانه دائمی بمپور و هلیل رود تغذیه شده، افزون بر این دو رودخانه، شماری آبراهه نیز وجود دارد که آب آنها مستقیما وارد هامون جازموریان می‌شوند. در این حوضه آبریز ۹۱ رودخانهٔ کوچک و بزرگ جریان دارد که هلیل‌رود بزرگترین آنهاست، اما تالاب جازموریان این روزها به بیابانی بی آب و علف و محل چرای شترها و دام‌های مردم محلی تبدیل شده است.
احداث سد و بندهای خاکی کشاورزی و برداشت بی رویه منابع آب زیر زمینی، کشاورزی غیر اصولی با مصرف آب بالا و …، مهمترین دلیل خشک شده این تالاب ارزشمند است، با توجه به ویژگی‌های مورفولوژیکی محدوده تالاب، شرایط اقلیمی خاص و نیز ویژگی‌های رسوب شناسی، با ادامه روند خشکی تالاب، این هامون منشأ مهم رسوبات بادی و طوفان‌های گرد و غبار در جنوب شرق ایران و فراتر از آن است.
زمانی که شوره زارهای تالاب وسعتی بیشتر به خود بگیرد، با هر وزش باد توده‌ای از عناصر و ترکیبات مختلف در هوا پراکنده خواهد شد و از این طریق علاوه بر تخریب خاک‌ها و محصولات زراعی، سلامت جامعه نیز به طور جدی مورد تهدید قرار خواهد گرفت. مطابق مطالعات ژئوشیمی انجام شده در محدوده تالاب جازموریان، با توجه به حضور املاح کلسیم و سدیم و تعدادی دیگر از عناصر به میزان کمتر، این املاح احتمالا در طوفان‌های گرد و غبار حضور خواهند داشت که هر یک به سهم خود می‌توانند سلامت انسان را تهدید نمایند.
مدیر‌کل حفاظت محیط زیست استان کرمان، احداث سازه‌های آبی، بهره‌برداری مفرط از آبهای زیرزمینی، خشکسالی‌های اخیر، عوامل مدیریتی و تغییر کاربری اراضی را از عوامل مرگ تالاب جازموریان دانست و گفت: هامون جازموریان یکی از مهمترین کانون‌های گرد و غبار در سطح کشور و بویژه در حوزه جنوب شرق کشوراست که بر اساس مطالعات منابع طبیعی در حدود ۲۵ درصد سهم تولید گردو غبار و ریزگرد در سطح کشور مربوط به هامون جازموریان است.
” محمود صفرزاده” در خصوص فاجعه زیست محیطی مرگ تالاب جازموریان گفت: حوضه آبریز جازموریان، از شمال توسط کوههای لاله‌زار، جبال بارز و کوه شهسواران از حوضه آبریز کویر لوت، از جنوب توسط رشته کوههای زاگرس (کوههای بشاگرد) از حوضه آبریز دریای عمان و خلیج فارس جدا می‌شود، ضمن آنکه در حدود دو سوم مساحت این تالاب در استان کرمان و مابقی در استان سیستان و بلوچستان واقع شده است.
وی با بیان آنکه هامون جازموریان در دوره‌های اخیر زمین شناسی تشکیل شده و تالابی فصلی و ادواری است، افزود: حریم اکولوژیکی تالاب مساحتی بالغ بر ۲۰۷ هزار و ۱۰۰ هکتار، همچنین مساحت تالاب جازموریان در دوره‌های پرآب در حدود ۱۰۸ هزار هکتار بوده است و حداکثر عمق آب در دوره‌های پرآبی نیم متر تخمین زده شده است. قابل توجه است که مساحت حوضه آبریز حدود ۷ میلیون هکتار است.
مدیر کل حفاظت محیط زیست استان کرمان در خصوص ارزش‌ها و خدماتی که تالاب جازموریان به خصوص در گذشته ارایه می‌کرده است، اظهار کرد: از جمله ویژگی‌ها و خدمات ایت تالاب می‌توان به حفظ تنوع زیستی و ذخایر ژنی وابسته، ذخیره آبهای سطحی و زیرزمینی، تأمین نیاز آب مورد نیاز دام‌ها و تأمین علوفه و پیشگیری از طوفان‌های گرد و غبار اشاره کرد.
وی ادامه داد: همچنین دارا بودن ارزشهای زیبایی‌شناسی، میراث فرهنگی و اکوتوریسم به عنوان یکی از جذاب ترین و بکرترین محیط های طبیعی؛ تنظیم اقلیم محلی و تلطیف هوا؛ دارا بودن صنایع دستی تالابی به عنوان منبع درآمد پایدار برای بومیان و جوامع محلی از دیگر این خدمات بوده است.
صفرزاده با اشاره به مناطق موجود در منطقه جازموریان، افزود: رودبار، بوئینگ، کپری، زهکلوت، چاهدشت، چاه حسن، میاندران، پنگ، چاه شاهی، توکل آباد، عباس آباد، چاه دادعلی، کهن چراغ و چاه احمد مناطق موجود در منطقه جازموریان است که مناطق مسکونی، اراضی کشاورزی و راه‌های اصلی و فرعی را تحت تأثیرخود قرار داده و خسارت زیادی به منابع زیستی و اقتصادی وارد کرده است.
مهمترین علل و عوامل تهدید تالاب جازموریان
وی در پاسخ به این سوال که چگونه تالاب جازموریان به چنین وضعیتی رسیده است، افزود: احداث سازه‌های آبی(سد، بند خاکی و برداشت آبهای سطحی ) در بالا دست حوضه آبخوان، حفر چاه‌های غیرمجاز، برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی منطقه و خشکسالی‌های اخیر از دلایل مهم خشک شدن تالاب جازموریان است.
مدیر کل حفاظت محیط زیست استان کرمان با اشاره به دیگر علل و عواملی که تالاب را تهدید می‌کنند، اضافه کرد: افزایش سطح زیرکشت، تغییر کاربری اراضی، چرای مفرط و بی ضابطه احشام، عوامل مدیریتی و عدم حفاظت مناسب از عرصه‌ی تالاب دیگر از علل و عواملی دیگری است که تالاب را تهدید می‌کند.
وی با اشاره به حیات وحش جانوری حوضه آبریز تالاب گفت: حیات وحش جانوری منطقه شامل کلیه مهره‌دارانی است که در محیط‌های طبیعی آن تکامل یافته و به این محیط‌ها وابسته‌اند، به گونه‌ای که از حوضه آبریز تالاب جازموریان در مجموع ۲۲۳ گونه مهره‌دار گزارش شده است که از این تعداد ۲۹ گونه متعلق به پستانداران، ۱۲۷ گونه از پرندگان، ۲۵ گونه از خزندگان، ۹ گونه از دوزیستان و ۳۳ گونه از ماهیان آبهای داخلی است.
صفرزاده ادامه داد: برای حیات وحش جانوری در حریم اکولوژیک تالاب در مجموع ۶۷ گونه مهره دار گزارش شده است. از این تعداد ۱۵ گونه متعلق به پستانداران، ۲۶ گونه از پرندگان، ۱۱ گونه از خزندگان، ۸ گونه از دوزیستان و ۷ گونه از ماهیان آبهای داخلی است.
مهمترین پیامدهای ناشی از تهدید تالاب جازموریان
وی با اشاره به پیامدهای مرگ تالاب جازموریان عنوان کرد: زوال کیفیت و ارزش تالاب، تولید ریزگردهای زیان بار، اثرات بهداشتی، ریزگردها، اثرات اجتماعی و اقتصادی، اثرات زیست محیطی، تأثیر بر منابع آب زیرزمینی اراضی اطراف تالاب، کمبود آب برای مصارف مختلف و ایجاد اقلیم خشک‌تر محلی از جمله این تهدیدات هستند.
مدیر کل حفاظت محیط زیست استان کرمان با بیان اثرات اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی ناشی از خشک شدن تالاب افزود: افزایش مهاجرت و حاشیه نشینی، افزایش بزهکاری، اختلال در روند داد و ستد، بروز درگیری برای استحصال آب، کاهش همکاری و تعاون میان روستاییان، بدبینی و نارضایتی از ارگان‌های دولتی، کاهش عملکرد زراعی، باغی و دامی، ناپایداری منابع در آمد و پایین آمدن قدرت خرید مردم، افزایش بدهی‌ها و کاهش پس اندازها از مهمترین موارد اثرات خشک شدن این تالاب است.
بایدهایی برای نجات تالاب
این مقام مسئول در پاسخ به این سوال که برای نجات و احیای تالاب جازموریان چه باید کرد؟ گفت: تشکیل کارگرروه ملی تالاب جازموریان، تشکیل دبیرخانه تالاب ،اختصاص ردیف اعتبار ملی، اختصاص حقابه زیست محیطی، مدیریت منابع آب منطقه، اصلاح الگوی کشت، استفاده از روش‌های نوین آبیاری، جلب مشارکت مردمی جهت احیاء تالاب و ایجاد اشتغال در سایر بخش‌ها خصوصا خدمات از موارد نجات و احیای جازموریان است.
هامون جازموریان مهمترین کانون ریزگرد کشور
وی با اشاره به آنکه در سال جاری به علت نزولات جوی سطح تالاب مرطوب شده است، اظهار کرد: هامون جازموریان یکی از مهمترین کانون‌های گرد و غبار در سطح کشور و بویژه در حوزه جنوب محسوب می‌شود، به طوری که بر اساس مطالعات منابع طبیعی، سهم تولید گردو غبار و ریزگرد این تالاب در سطح کشور در حدود ۲۵ درصد است که این در حالی است که سهم ریزگردهای استان خوزستان در سطح کشور ۵٫۴ درصد است.
مدیر‌کل حفاظت محیط زیست استان کرمان با بیان آنکه استان کرمان دارای دو کانون اصلی گردو غبار است، تصریح کرد: بر اساس تعداد فراوانی مهمترین کانون‌های گردو غبار، هامون جازموریان رتبه اول را از سهم گردو غبار کشور به خود اختصاص داده است.
پیامدها و اثرات زیست محیطی گرد و غبار
صفرزاده با بیان پیامدهای زیست محیطی گرد و غبار گفت: گرد و غبار بروی منابع طبیعی، حیات وحش، بیابان زایی، تغییرات اکوسیستم به گونه‌ای که باعث تشدید فرسایش خاک شود، بروز طوفان‌های گرد و غبار، سیلخیزی، افت کمی و کیفی اندوخته‌های آبی و شوری زایی تاثیر فراوانی خواهد داشت.
پیامدهای گرد و غبار بر سلامتی و بهداشت، اقتصادی و اجتماعی
وی ادامه داد: افزایش گرد و غبار باعث تشدید بیماری‌های مختلف نظیر آلرژی و بیماری‌های تنفسی می‌گردد و اثرات مختلفی بر بهداشت و سلامت جامعه دارد. همچنین پیامدهای اجتماعی و اقتصادی آن باعث تشدید روند مهاجرت از مناطق در معرض گردو غبار بویژه در اقشار متخصص و نخبگان، بیکاری و کاهش درآمد، کاهش رونق صنعت توریست و گردشگری و کاهش امنیت پرواز می‌شود.
راهکارهای پیشگیری و مقابله با ریزگردها
وی با اشاره به راهکارها گفت: مقابله با بیابان زایی، مدیریت صحیح منابع آب و خاک، جلوگیری از تغییر کاربری اراضی، رها‌سازی حقابه‌های محیط زیست، ایجاد کمربند فضای سبز اطراف شهرها و گسترش فضای سبز درون شهری، افزایش آگاهی عمومی، استفاده از فناوری‌های نو در مهار گرد و غبار و توسعه و تجهیز مراکز پایش گرد و غبار از جمله مهمترین راهکارها است.
صفرزاده در پایان با اشاره به راهکارهای فنی و اجرایی خاطر نشان کرد: حفظ و احیای پوشش گیاهی، احداث بادشکن بیولوژیک و موانع فیزیکی، تغذیه بستر تالاب، کنترل غبار با برنامه های تثبیت خاک‌های نرم و درختکاری با استفاده از گونه‌های بومی و مقاوم به خشکی و شوری از مهمترین راهکارهای اجرایی حل این مشکل است.
