برای یک زندانی با هر اتهامی هر شب زندان، شب چله است اما شب یلدا برای آنها چیز دیگری است، شب یلدا شور و حرکت را در زندان به راحتی می توانی ببینی چون حتی متهمان به جرایم خطرناک هم با اینکه در چهاردیواری زندان ایزوله شده اند، اما خود را از فرهنگ و سنت شان جدا نمی بینند بخصوص اگر آن سنت، ریشه در باورهای حکومتی نداشته باشد.
شب یلدا در زندان، همه محبوسان زندانی را به یاد خانواده و شب هایی می اندازد که بیرون از زندان این شب را در کنار خانواده خودشان گذرانده اند، آنها ساعت های متمادی در مورد خاطرات خوش شب نشینی های دسته جمعیِ خانوادگی حرف می زنند. آنها حسرت جدایی به دل دارند و از صبح همان روز صف تلفن های زندان شلوغ است، آنها با تماس تلفنی به خانواده هایشان می گویند که دلشان پیش آنهاست.
مراسم شب یلدا در بند زندانیان سیاسی زندان ها، جدی تر از بخش های دیگر زندان است. آنها از اوایل شب دور هم جمع می شوند و با شعرخوانی، حافظ خوانی و فال حافظ، ذکر خاطرات و حتی در برخی سال ها اجرای تئاترهای کوتاه و آوازخوانی دسته جمعی این مراسم را اجرا می کنند، شام شبشان را به رستوران زندان سفارش می دهند، از بندهای دیگر؛ میهمان دعوت می کنند.
در شب یلدا، ساعت خاموشی زندان، درست راس ساعت اجرا می شود و فقط در شب عزاداری های مذهبی یا اعیاد مذهبی است که ساعت خاموشی اجرا نمی شود یا دیرتر اجرا می شود.
انار که اصلی ترین بخش سفره شب چله است، در شب یلدای زندانی ها هم یافت می شود. این میوه جزو میوه هایی است که در این روزها به قیمت گران تری در فروشگاه های زندان خرید و فروش و دست به دست می شود. اما چون دسترسی به انار زیاد، کمی دشوار است، زندانی ها ظرف میوه شان را با میوه های سهل الوصولتری مثل موز هم تزیین می کنند. موز یکی از میوه هایی است که هم ارزان تر است و هم در همه فصول سال عضو ثابت سبد کالای زندانی هاست.
توزیع آجیل شب یلدا درست همانند آجیل شب عید در زندان، شور و شوق فراوانی در بین محبوسان ایجاد می کند. آجیل که یکی از سه نماد مهم شب یلدا است از چند روز قبل در زندان توزیع می شود و زندانیان را به حال و هوای این شب نزدیک می کند. اما زندان قوانین خاصی برای ورود آجیل دارد، در زندان با آجیل فله ای و باز برخورد نمی کنید، آجیل ها در بسته بندی های کوچک غالبا نیم یا یک کیلویی عرضه می شوند. فروشگاه تعاونی زندان، با بستن یک قرارداد با یکی از تولیدکنندگان آجیل، که درصد بیشتری از سود را در اختیار فروشنده قرار می دهد، اقدام به خرید چند تن آجیل می کند اما این آجیل ها در بسته های کوچک تقسیم بندی می شوند.
قیمت هر کیلو از این محصول حدود چهل هزار تومان است. در برخی زندانها مانند اوین که مقررات منسجم تر و مناسب تری حکمفرماست، گاهی پیش می آید که در آستانه شب یلدا، از خانواده زندانیان هم برای مصرف شب یلدا آجیل تحویل می گیرند این مواد را با دقت و در چند مرحله بازرسی می کنند و بعد از بازرسی به زندانی تحویل می دهند. اتفاقی که در غالب زندان ها رخ نمی دهد و البته در زندان اوین هم به نظر مسوول وقت بستگی دارد، به این معنا که یک قانون مدون نیست. گاهی در برخی زندان ها آجیل ها به شکل جداجدا و فله ای توسط فروشگاه زندان عرضه می شود تا زندانی بتواند بنا به سلیقه اش خرید کند، البته این مسئله عمومیت ندارد.
در زندان گروه های مختلفی از دوستان و همبندی ها یا افراد هم اعتقاد یا هم صنف تشکیل می شود که به آنها اصطلاحا «کلونی» می گویند. هر کلونی ممکن است از دو نفر تا کل اعضای یک اتاق را شامل شود. این کلونی ها در برگزاری مراسمی که همدلی آنها را برمی انگیزد با همدیگر همکاری و همفکری می کنند.هر کلونی در زمان برگزاری این جشن ها تلاش می کند بیشترین حد امکانات را برای گروه فراهم کند. این کلونی ها تلاش می کنند در طول روزهای عادی سال غذاهای با کیفیت تری برای اعضای خودشان تهیه کنند، غذا را یا به طور مشارکتی می پزند و یا از رستوران زندان می خرند، آنها بودجه هایشان را با هم شریک می شوند، هر عضو کلونی به شکل ماهانه، مبلغی پول بعنوان هزینه تهیه مواد غذایی به مسئول خرید کلونی می پردازد. اما شب چله که سر می رسد، از آن جایی که مواد غذایی و کالاهای مصرفی گران تر می شوند، هزینه کلونی ها نیز بالا می رود. هر کلونی تلاش می کند به قدر وسع و توانایی اعضای گروه، یک سفره خوب شام شب یلدایی برای اعضایش تدارک ببیند.
برای اکثر زندانیان غیر سیاسی که انگیزه ای برای حافظ خوانی ندارند و آرمان و هدفی آنها را به هم وصل نمی کند، مفهوم شب یلدا در شام مفصل تر این شب و آجیل خوری و شب چرانی محدود می شود. زندانیان بندهای عادی نسبت به بند زندانیان عقیدتی- سیاسی، کمتر مراسم شب یلدا را جدی می گیرند.
اما در بخش زندانیان سیاسی جشن شب یلدا جایگاه جدی تر و قابل توجه تری دارد، آنها شام متفاوتی تدارک دیده یا سفارش می دهند، به خوبی می شود دید که کیفیت این شب با بقیه شب های عادی زندان متفاوت است. آنها از گروه و دسته و اعتقادی، اعم از زندانیان ملی گرا، سلطنت طلب، ملی مذهبی ها، اصلاح طلبان، مجاهدین و بخصوص جوانانی از این گروهها و احزاب، در خط مقدم برگزاری چنین جشن هایی در تکاپو و تلاشند. به جز آجیل و انار و هندوانه، شکلات هم قسمتی از تدارکات محدود زندانیان برای تزیین سفره شب یلداست.
حضور هندوانه در آستانه زمستان در فروشگاه زندان نوید دهنده شب یلداست، بجز آجیل و هندوانه و انار، تکاپو برای تهیه دیوان حافظ هم وجود دارد. در بین زندانیان عادی میل چندانی برای حافظ خوانی دیده نمی شود و البته در کتابخانه زندان هم دیوان حافظ به راحتی قابل دستیابی نیست، چون معاونت فرهنگی سازمان زندان ها چندان علاقه ای به برگزاری جشن شب چله به عنوان یکی از جشن های ملی زندان از خودش نشان نمی دهد، آنها غالبا برای برگزاری اعیاد مذهبی اهتمام دارند، اما حافظ خوانی و مراسم فال حافظ در بخش زندانیان سیاسی – عقیدتی جز جدانشدنی شب یلداست. آنها فال می گیرند شاید لابلای سطور کلمات زیبای حافظ، نوید و بشارت آزادی شان را بشنوند و هر کلمه ای که حافظ می گوید نوید امیدواری شان به فردای پشت میله هاست.
