در سال های اخیر دست فروشان چه در محدوده بازارهای تهران و چه در میدان ها و مراکز اصلی همواره در مدیریت شهری ایران به عنوان معضل شناخته می شوند. این روزها در اغلب خیابان‌های اصلی و فرعی بساطی روی زمین پهن است. علاوه بر این دستفروشی در مترو هم یکی از شکل‌های رایج دستفروشی در ایران است. این دسته از افراد به گفته خودشان به اجبار به دستفروشی روی آورده‌اند و مشکل اقتصادی و تأمین نیازها مهم‌ترین مسئله آنهاست.
به گزارش تارنگار حقوق بشر در ایران به نقل از بازتاب امروز، در این میان زنان دست فروش زیادی هم به چشم می خورند که به دلیل فوت، طلاق یا زندانی شدن همسر، سرپرست خانواده خود را از دست داده‌اند و باید به تنهایی مخارج زندگی را تأمین کنند. عده ای هم زنان متاهل و بدسرپرست هستند و همسرشان به دلیل اعتیاد و غیره نمی‌توانند مخارج زندگی را تأمین کنند. در روزهای آخر سال هجوم دستفروش ها به حدی می رسد که تردد در برخی از خیابان های اصلی و پیاده روهای مرکز شهر غیر ممکن می شود، اما اکنون روزگار مدارا کردن با دستفروشی و دوره‌گردی در تهران به پایان رسیده و مدیران شهری می‌گویند ادامه این شرایط ممکن نیست.
شهرداری تهران از حدود ۳ ماه پیش، طرحی را برای جمع‌آوری و ساماندهی دستفروشان و بساط‌گستران در سطح شهر تهران و به‌خصوص بازار تهران آغاز کرد. این طرح که با همکاری مستقیم پلیس و سایر ارگان‌های مربوط اجرا می‌شود، به نظر می‌رسد این نحوه ورود پلیس به موضوع تکراری و حل‌نشده دستفروشان مترو، همسو با همین طرح است؛ با این تفاوت که این‌بار مترو پایش را از ماجرا بیرون گذاشته است تا پلیس مستقیم عمل کند.
طرح برخورد شهرداری با دستفروشان بازار تهران که از ۷ آذرماه آغاز شد، مأموران یگان حفاظت شهرداری تهران به همراه مأموران یگان امداد، مانع از بساط گستری دستفروشان این ناحیه شدند. این اقدام شهرداری، اعتراضات گسترده دستفروشان را به همراه داشت. اما شهردار تهران اعلام کرد که این کار به تدریج درتمام مناطق ۲۲ گانه شهر تهران اجرا خواهد شد.
در این میان عابد ملکی شهردار منطقه ۱۲ درباره اجرای طرح ساماندهی دست فروشان بازار، گفت: مأموران با گشت زنی در منطقه بازار مانع از فعالیت دستفروشان خواهند شد و این دستفروشان می‌توانند با ثبت نام در سامانه شهرداری از شب بازار و روز بازارهایی که در مناطق مختلف شهر طراحی شده است، استفاده کنند.
با این حال یک عضو شورای شهر مخالف طرح شهرداری برای ساماندهی دست فروشان بود و گفت: این طرح بسیار خطرناک است. مواجه با پدیده دستفروشی، دو راهی اخلاق یا قانون است.
رئیس کمیته محیط زیست شورای شهر تهرن گفت: دستفروشی زاییده فقر و بی عدالتی است و ساماندهی آن یعنی به رسمیت شناختن دستفروشی است. شهر تهران پرجاذبه است و با این اقدام می‌‌خواهیم به صورت ظاهری دستفروشی را به رسمیت بشناسیم و ساماندهی کنیم.
مهدی چمران رئیس شورای شهر تهران در این باره گفت: تذکر بجایی بود اما باید در جریان باشیم که این طرح برای جمع آوری دست فروشان است نه ساماندهی.
بررسی ها نشان می دهد برخی از دستفروشان نیازمند واقعی هستند، از این رو شهرداری تهران در پی آن است با اجرای طرح جمع آوری دستفروشان، محلی را برای فروش محصولات این افراد تعیین و شرایط فروش را برای این افراد مهیا کند. در همین زمینه معاون امور خدمات شهری شهرداری تهران چندی پیش اعلام کرد: ۲۰ محل جمع آوری دستفروشان در سطح تهران شناسایی شده است که شهرداری در خصوص جمع آوری آنها اقدام می کند.
همین صحبت ها نقطه عطفی شد تا دیگر مسوولان، جامعه شناسان و آسیب شناسان در بیان واقعیت های اجتماعی فقط به حوزه دستفروشی بسنده نکنند. مجتبی عبداللهی اعلام کرد: دستفروشی در هر نقطه شهر خارج از ضوابط و قوانین است و بایستی از آن جلوگیری شود و دستفروشان جمع آوری شوند، اما در ابتدا باید بازارهای محلی افزایش پیدا کند تا افراد مستحق در این بازار روزها جا داده شوند.
معاون امور خدمات شهری شهرداری تهران معتقد است، دستفروشان مترو به خدمات شهری مرتبط نیست، بلکه موضوعی است که در دل تشکیلات حمل و نقل عمومی شهر تهران و مترو پیگیری می شود، اما با توجه به شرایط کنونی دستفروشان مترو با سردار ساجدی نیا در این رابطه جلسه‌ای برگزار شده که این موضوع نیز حل شود و هماهنگی‌های بعمل آمده این کار هم به زودی شروع می شود.
بعد از مدتی فرمانده یگان حفاظت شهرداری تهران از اجرای طرح «ممنوعیت تردد و فعالیت دستفروشان» در مترو خبر داد او گفت که برای تامین آسایش، امنیت مسافران و تسهیل تردد، جلوگیری از ارائه محصولات بهداشتی قاچاق و زمینه‌های اخاذی، کاهش آلودگی بصری و ممانعت از سوء استفاده ابزاری از کودکان و زنان دست به اجرای این طرح زده اند و قول داد که از فعالیت روزانه ۴ هزار دستفروش در مترو ممانعت به عمل آورند.
سردار محمدرضا علیپور از اجرای طرح ممنوعیت تردد دست فروشان در مترو خبر داد و گفت: اقدامات اولیه در راستای اجرای این طرح، طی چند هفته گذشته آغاز و از نیمه دوم آذر ماه عملیاتی شد؛ به گونه‌ای که هیچ دست فروشی اجازه فعالیت در متروی تهران را ندارد.
سردار علیپور همچنین از درآمد میلیونی این دستفروشان گفت و تشریح کرد که تمامی درب‌های ورودی مترو از خیابان، گیت کنترل بلیت و فضای بین درب های اصلی و گیت ها و در نهایت داخل واگن‌ها به صورت محسوس و غیرمحسوس کنترل خواهد شد.
اما برخی از جامعه شناسان شهری معتقدند، دستفروشی بهتر از تن فروشی و قاچاق است. دستفروشی تنها نشانه ای برای یک معضل بزرگتر یعنی فقر است و مادامی که مشکل فقر در کشور وجود داشته باشد، این نشانه ها در شهر دیده خواهند شد. یک جامعه شناس شهری معتقد است، طرح جمع آوری دستفروش های مترو شکست می خورد، چراکه دست فروشان راه دیگری ندارند.
با اینکه جمع آوری دستفروشان داخل واگن ها و اقدامات سختگیرانه در این زمینه اتفاق جدیدی نیست، اما هر از گاهی با زیاد شدن تعداد دستفروش ها و بالارفتن اعتراضات، مسئله پررنگ و بعد از مدتی فراموش می شود. طوری که به نظر می رسد نه تنها مقامات شهرداری و مترو که هیچ کس دیگری قدرت این که به این معضل رسیدگی کند را ندارد.
با این حال کارشناسان مسائل اجتماعی، این معضل را طور دیگر می بینند و بر این باورند که دستفروشی در مترو یا هر جای دیگر شهر، به خودی خود معضل نیست، بلکه نشانه ای از یک مشکل بزرگتر است.
حسین ایمانی جاجرمی، جامعه شناس شهری در این رابطه به خبرآنلاین گفت: مسئله اصلی این است که به خاطر سیاست های اقتصادی چند سال گذشته، فقر در ایران گسترش پیدا کرده و آمارها نشان می دهند که حتی بخشی از طبقه متوسط جامعه به طبقه فقیر سقوط کرده اند و افرادی که دست به دستفروشی می زنند، قادر به تأمین هزینه های زندگیشان به طرق معمول نیستند و مجبورند دستفروشی را برای فرار از ببیکاری یا به عنوان شغل دوم و سوم انجام بدهند.
این استاد جامعه شناس معتقد است، طرح جمع آوری دستفروشان مترو، از همین اول شکست خورده است.چند روز کنترل اعمال می شود، به محض این که ماموران کم شود، این ها برخواهند گشت چرا که چاره ای ندارند. برخی دیگر از کارشناسان معتقدند، دست فروشان نیت ضد اجتماعی ندارند.
بررسی ها نشان می دهد جمع آوری دستفروشان در تهران به دلیل آنچه سدمعبر و نارضایتی شهروندان عنوان می شود، این روزها مخالفان و موافقان زیادی دارد، ولی تقریبا همه با ساماندهی این کسبه خرده پا توسط شهرداری موافقند، مسئله اینجاست که برخی می گویند، وقتی شهرداری با قوه قهریه می خواهد گروهی را از نان خوردن بیاندازد، ممکن است این کار پیامدهای خشونت باری به دنبال داشته باشد.
در حالی که شهرداری تهران برای جمع آوری دستفروشان پایتخت آستین ها را بالا زده، در مرحله اول دستفروشان اطراف بازار بزرگ و پس از آن، دستفروشان میدان های شلوغ وسط تهران را جمع آوری کرده است. پس از چند روز این ساماندهی به شرق تهران رسید. شهرداری منطقه شرق تهران گفته قصد دارد با ایجاد بازارچه های روزانه و شبانه، دستفروشان خیابان آیت و دماوند را هم ساماندهی کند. علاوه بر این جمع آوری دست فروشان مترو توسط پلیس در یک طرح ضربتی انجام شد.
اما از طرف دیگر رئیس کمیسیون اجتماعی شورای شهرتهران معتقد است، مردم نباید تاوان بی‌تدبیری در حوزه اجتماعی را پس بدهند. فاطمه دانشور،درباره جمع‌آوری ضربتی دستفروشان از سطح شهر و متروی تهران گفت: شهرداری برنامه‌ای برای نحوه جمع‌آوری دستفروشان و برای اینکه بعدا می‌خواهد با آنها چه کند، ندارد. وقتی ما برنامه‌های درست اجتماعی نداشته باشیم، یعنی سیاست‌گذاری درست اجتماعی نکرده‌ایم.
او تأکید کرد: در بحث دستفروشی و کالایی که آنها می‌فروشند، یک واقعیت نهفته است. آن واقعیت این است که تقاضا برای این کالاها وجود دارد و اجناس روی دست آنها نمی‌ماند. یک عده از مردم از داخل مترو خرید‌های خود را انجام می‌دهند؛ این یعنی تقاضا وجود دارد و دلیل آن این است که توان و قدرت خرید مردم خیلی کم شده و از این نوع عرضه استقبال می‌کنند.
با این حال مرکز آمار ایران، وضعیت زنان سرپرست خانوار و تعداد آنها براساس آخرین نتایج سرشماری سال ١٣٩٠، دو‌میلیون و ۵٠٠ هزار نفر اعلام کرد که از بین آنها، تنها ١٨ درصد شاغل و ٨٢ درصد بی‌کار هستند. تعداد این افراد از سال ١٣٧۵ تا ١٣٩٠، ٢,۵ برابر افزایش داشته است؛ همچنین آمارها نشان می‌دهند که ۵۵ درصد زنان سرپرست خانوار بی‌سواد و ١٩ درصد تنها سواد ابتدایی دارند.
زنان سرپرست خانوار معمولا به‌دلیل فوت، مهاجرت یا ازکارافتادگی و اعتیادِ همسرانشان، مسئولیت اقتصادی خانواده را برعهده می‌گیرند؛ با این‌همه، مشاهدات، حکایت از آن دارند که تنها فقدان مرد نیست که بار اقتصادی را به دوش زنان می‌اندازد. گاه با حضور مرد در خانه نیز زنان مجبور به تقبل هزینه‌های اقتصادی خانواده می‌شوند. در تأیید این حرف می‌توان به گزارش مرکز آمار ایران استناد کرد که می‌گوید: ٣۵ درصد از زنان سرپرست خانوار با‌وجود داشتن همسر، سرپرست خانواده هستند. از ۶۵ درصد باقی‌مانده، ٢٠ درصد از آنها به‌دلیل فوت همسر و ٢۶ درصد به‌دلیل طلاق، سرپرست خانوار محسوب می‌شوند.
اما هیچ‌کدام از آنها خبری از صحبت‌های وزیر کار نداشتند و گویی داشتن مسکن برایشان آرزویی دور و دست‌نیافتنی است. زنان بازمانده از اقتصاد رسمی و محاصره‌شده در نام سرپرست خانوار در کشاکش وعده‌های دولت و سازمان بهزیستی و مشکلات زندگی در حرکت‌اند. معاونت زنان رئیس‌جمهور درباره حمایت از این قشر بارها از طرح بیمه زنان سرپرست خانوار نام برده است؛ در‌این‌باره لایحه جامع حمایت از زنان سرپرست خانوار با همکاری وزارت کار آماده شده و تلاش‌هایی نیز برای ارزش‌گذاری کار زنان خانه‌دار انجام گرفته است و امیدواریم بتوانیم در راستای برنامه‌های گذشته زنان خانه‌دار را به‌شکلی گسترده بیمه کنیم.
اهمیت دیگر این اتفاق از آنجایی است که یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌های زنان دستفروش در مترو، مسئله تأمین هزینه‌های اجاره مسکن است. وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی هم به‌عنوان مسئول دیگری در قبال زنان سرپرست خانوار قول تأمین مسکن به این افراد را داده است و گفته: تا پایان امسال ٢٠هزار واحد مسکونی به خانوارهای شناسایی‌شده دارای زن سرپرست خانوار یا دارای دو فرزند معلول واگذار می‌شود و این فرایند در سال‌های آتی نیز ادامه می‌یابد.
