ساختمان پلاسکوی تهران، یکی از قدیمی ترین برج های پایخت ایران، صبح پنج شنبه سی‌ام دی ماه پس از وقوع آتش سوزی در آن با وجود سه ساعت تلاش آتشنشانان و نیروهای امدادی سقوط کرد و به طور کامل تخریب شد تا پس از نزدیک به پنج دهه تهران یکی از نمادهای تجاری خود و شماری از آتشنشانان خود را برای همیشه از دست بدهد.
به گزارش تارنگار حقوق بشر در ایران به نقل از کمپین بین المللی، شمار کشته شدکان در حادثه پلاسکو هنوز به طور دقیق اعلام نشده و آمارهای مختلف و متناقضی در این باره اعلام شده و از جمله شهردار تهران گفته است که دست کم ۲۰ آتش‌نشان حین عملیات امداد کشته شدند. شمار دیگری از افراد از جمله آتش‌نشان‌ها در زیر آوارهای این برج مدفون یا محبوس شده‌اند و مقام‌های مسئول اعلام کردند که دستکم ۷۰ مصدوم نیز به بیمارستان ها منتقل شدند که تعدادی از آنها با درمان سرپایی مرخص شده‌اند و وضعیت جسمی برخی از آنها نیز وخیم است.
در ساعت ۷:۵۹ صبح پنج شنبه وقوع حادثه حریق در ساختمان پلاسکو به آتش نشانی اطلاع داده شد و در پی آن بیش از ۲۰۰ آتش‌نشان در قالب ۱۰ ایستگاه به محل اعزام شدند. به گفته جلال ملکی سخنگوی آتش نشانی تهران آتش نشانی تهران تهران، روز پنج شنبه ۳۰ دی ماه آتش سوزی از طبقه نهم ساختمان پلاسکو آغاز و به سمت طبقات بالاتر گسترش یافت.
مقام‌های مسئول در آتش نشانی تهران تاکید دارند که آتش نشانان در ابتدا «موفق به مهار و اطفای حریق در این ساختمان شدند، اما دقایقی بعد دوباره این ساختمان شعله‌ور شد و در ادامه آتش سوزی در حالی که شماری از آتش نشانان حدود سه ساعت در ساختمان پلاسکو مشغول عملیات امداد و نجات بودند این ساختمان به طور کامل فروریخت. یک منبع مطلع گفت که آتش سوزی در طبقات بالای این برج تجاری رخ داده بود اما در حالی که آتشنشانان مشغول اطفای حریق بودند این ساختمان «بر اثر وقوع انفجاری در طبقات زیرین» فروریخت.
فرریختن ساختمان پانزده طبقه پلاسکو در حالی روی داد که تعدادی از نیروهای امدادی از جمله شماری از ماموران آتشنشانی در داخل ساختمان بودند و شاهدان عینی گفتند که «ازدحام جمعیت در محل حادثه و خیابان‌های منتهی به آن به حدی بود که امدادرسانی برای نیروهای مستقر در محل دشوار شده بود.»
ساختمان پانزده طبقه پلاسکو در چهار راه استانبول تهران که زمانی بلندمرتبه ترین برج تهران بود یکی از نمادهای تجاری پایتخت ایران به شمار می‌آمد. این ساختمان با سرمایه حبیب‌الله القانیان، رئیس انجمن کلیمیان تهران و سرمایه‌دار بزرگ یهودی ایرانی طی سال های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۱ ساخته شد. مالک آن چند روز پس از پیروزی انقلاب در ۲۷ بهمن ۱۳۵۷ بازداشت و در بهار سال ۵۸ اعدام شد. مالکیت این ساختمان پس از آن در شمار اموال مصادره‌ای تحت نظر بنیاد مستضعفان قرار گرفت.
ساختمان تجاری پلاسکو در محدوده خیابان جمهوری تهران قرار دارد، منطقه ای که بخشی از هسته مرکزی تجارت تهران را تشکیل می‌دهد و تقریا تمام ساختمان‌های آن محل استقرار و فعایت هزارن واحد صنفی کوچک و بزرگ به ویژه واحدهای صنفی تولید پوشاک و لوازم الکترونیک است.
آمارهای متفاوت درباره کشته شدگان، مفقودان و مصدومان
یک منبع مطلع درباره شمار کشته شدگان، مفقودان و مصدومان آتش سوزی ساختمان پلاسکو گفت که «هنوز آمار دقیق اعلام نشده» است.
محمدباقر قالیباف شهردار تهران گفت: «بین ۲۳ تا ۲۵ نفر ازهمکاران ما از کارکنان، مدیران ارشد و نیروهای آتش نشانی زیر آوار گرفتار هستند. مردم از محل تخلیه شده بودند شاید حدود ۲ یا سه نفر زیر آوار مانده اند.» شهردار تهران ساعتی بعد اعلام کرد که «بیش از ۲۰۰ تن از آتش‌نشان ها در حادثه آتش سوزی ساختمان پلاسکو به شهادت رسیده اند.»
حسن عباسی،مدیر روابط عمومی مرکز اورژانس تهران، درباره آمار مصدومان شمار آنها را دستکم ۷۰ تن اعلام کرد و گفت که «از مجموع مصدومان این حادثه ۲۳ نفر به دلیل شدت جراحات وارده به مراکز درمانی شهر تهران منتقل شدند و همچنین ۴۷۷ مصدوم دیگر این حادثه نیز با حضور عوامل اورژانس به صورت سرپایی مداوا و ترخیص شدند.»
او با بیان اینکه تمامی نیروهای علمیاتی و هماهنگی اورژانس تهران در حالت آماده باش کامل هستند، گفت: «تمامی بیمارستان‌های شهر تهران در حالت آماده باش کامل هستند اما هنوز تعداد افراد فوت شده در این حادثه بصورت دقیق مشخص نیست.»
پیرحسین کولیوند، رئیس سازمان امداد و نجات جمعیت هلال احمر، نیز به خبرگزاری ایلنا گفت که «بیش از سی نفر از آتشنشانان حادثه دیده در ساختمان پلاسکو مداوا شده و هفت نفر از آنان نیز به بیمارستان منتقل شده‌اند و در حال حاضر تیمی از آتشنشانان که در حال اطفای حریق این ساختمان بوده‌اند زیر آوار ماندند.»
ارشد‌ترین مقام سازمان امداد و نجات از ارائه آمار کشته شدگان و مفقودان این حادثه خودداری کرد و گفت که «از تعداد فوتی‌های این حادثه خبری در دست نیست» اما مصطفی صفری عکاس ایلنا که در محل حادثه حضور داشت درمورد تعداد افراد داخل ساختمان ده دقیقه قبل از سقوط ساختمان گفت: حدود ۵۰ آتش نشان داخل ساختمان حضور داشتند و تعداد زیادی از مغازه داران نیز برای نجات اموالشان به داخل آمده بودند. البته این برای ده دقیقه قبل از سقوط کامل ساختمان است.
یک شاهد عینی گفت: «آوار خیلی سنگین است و تا الان و به این زودی مشخص نمی شود که چند نفر کشته شدند. چون کل آوار را باید کنار بزنند و یا آدم‌ها بگویند که اطرافیان‌شان آنجا بوده‌اند و بیرون نیامده‌اند.»
مدیریت بحران در بحران
در پی گزارش وقوع آتش‌سوزی با ابعاد وسیع در یک ساختمان تجاری در تهران، عبدالرضا رحمانی فضلی وزیر کشور که مطابق برنامه‌ریزی قبلی در استان لرستان به سر می‌برد، دستورات ویژه‌ای برای سازمان مدیریت بحران، استاندار تهران و شهردارتهران بعنوان مسوول مدیریت بحران صادر کرد.
یکی از شاهدان عینی که روز پنج شنبه در منطقه آتش سوزی حضور داشت گفت: «محمدباقر قالیباف، شهردار تهران «با تاخیر شش ساعته» به محل وقوع حادثه آمد و در چند ساعت اول این فقط آتش نشان‌ها بودند که برای مهار آتش سوزی و جلوگیری از بروز یک فاجعه تلاش می‌کردند. او گفت: «در حالی که محمدباقر قالیباف گفته که هیچکس توی ساختمان نبوده در حالی که خبرنگاران و آتش‌نشان ها خلاف این را می‌گویند.»
یک شاهدعینی دیگر هم گفت: «ماموران آتش نشان و اوژانس تنها مامورانی بودند که به محل اعزام شدند. اما ماموران امداد هوایی اصلا نیامدند چون منطقه هوایی ساختمان پلاسکو به دلیل نزدیکی به مراکز مهم حکومتی، منطقه امنیتی است و تا اینها بخواهند اجازه بگیرند و به منطقه بیایند. آتش همه جا را گرفته و ساختمان ریخته بود پایین. مجلس در آن منطقه است بنابراین ترجیح دادند که به آن منطقه نیایند و مردم بمیرند.»
این شاهد عینی یا اشاره به ازدحام در خیابان‌های اطراف ساختمان پلاسکو، گفت: «ماموران امنیتی که باید می آمدند تا خیابان ها را سریع ببندند و از عبور و مرور ماشین ها و ازدحام مردم جلوگیری کنند تا امداد رسانی سریع تر انجام شود و جلوی کشته شدن و آسیب دیدگان بیشتر را بگیرند حضور پیدا نکردند. ماموران پلیس هم مثل مهمان آمدند و کنار ایستادند خیلی شیک و مجلسی. مامورانی که با برخورد تندشان فضا را نظم می‌دهند اصلا حضور نداشتند چون ظاهرا اینجا کسی به امنیت احتیاج نداشت.»
به گفته این شاهد عینی آتش نشان‌ها درحالی مشغول امدادرسانی بودند که در ساعات اولیه هیچ خبری از مقام های مسئول از جمله شهردار تهران نبود. او گفت: «هیچ کس نبود جز آتش‌نشان‌های بیچاره. حتی ماموران آتش‌نشان مشغول خاموش کردن آتش بودند که نتوانستند پاساژ را تخلیه کنند و درحالی که آتش در طبقات بالا مشغول پیشروی بود، مردم داشتند پایین خرید می کردند. اگر ماموران بودند کمتر کشته و مجروح داشتیم» اما پس از فروریختن ساختمان و «وقتی این اتفاق افتاد همه مقامات حضور پیدا کردند و شهردار تهران گفت من بارها گفتم که باید ساختمان را تخلیه کرد.»
نیروهای امدادی و از جمله ماموران آتش نشانی ساعت ها با امکانات محدود مشغول عملیات اطفای حریق و نجات در ساختمان پلاسکو بودند، و گزارش‌ها حاکی است که شهردار تهران، محمدباقر قالیباف که در شهر قم به سر می‌برد با تاخیری شش ساعته در محل حادثه حاضر شده است.
با وجود حضور ده‌ها تن از مقام های مسئول از جمله وزیر کشور، وزیر بهداشت، نمایندگان مجلس، فرمانده نیروی انتظامی تهران و حتی حسین فریدون برادر حسن روحانی در محل حادثه و به رغم حضور مامورانی از نیروهای ویژه انتظامی، کلاه سبزهای ارتش در جریان عملیات امداد و نجات ازدحام جمعیت و امکانات محدود روند اطفای حریق را کند کرد و پس از سقوط ساختمان نیز سبب کند عملیات آواربرداری و جستجوی مفقودین شد.
تخلیه محل حادثه به کندی و تقریبا ناموفق انجام شد، هزاران تن از شهروندان در اطراف محل حادثه حضور یافتند و حتی برخی رسانه‌ها از جمله باشگاه خبرنگاران وابسته به صدا و سیمای جمهوری اسلامی شهروند-خبرنگاران را به حضور محل حادثه و ارسال عکس و فیم تشویق کردند درحالی که جلال ملکی سخنگوی آتشنشانی حضور افرادغیر امدادگر و عدم توجه به دستوران آتشنشانان را از جمله عوامل کندی در امدادرسانی معرفی کرد. به گفته یک شاهد عینی استقرار آتش‌نشان‌ها در طبقات پایین و عدم ارزیابی از فروریختن احتمالی ساختمان پلاسکو سبب شد تا بسیاری از این ماموران در لحظه سقوط ساختمان در نقاط مختلف آن در زیر آوار محبوس شوند.
منابع مطلع در مجل حادثه اعلام کرده اند که پس از ریزش ساختمان پلاسکو، نیروهای امداد از ۱۳ سگ زنده یاب و سه دستگاه برای شناسایی و نجات افرادی استفاده می‌کنند که در زیر آوار گرفتار شده‌اند. با این حال یکی از موانع اصلی برای دسترسی به این افراد و نجات آنها، کمبود تجهزیزات و ماشین‌های سنگین است که سبب شده آوار برداری با روندی کند پیش رود.
محمدباقر قالیباف شهردار تهران گفت: «در تلاش هستیم تا افراد محبوس شده احتمالی را نیز از زیر آوار حادثه خارج کنی اما نمی‌توان زمان خاصی برای اتمام عملیات خروج اجساد از زیر آوار اعلام کرد.» او گفت: «سازه ۱۵ طبقه اکنون ریزش کرده و نمی‌توان زمان خاصی برای اتمام فعالیت ها در این ساختمان جهت خروج تمام افراد اعلام کرد.»
حسین هاشمی استاندار تهران بیش از ده ساعت پس از آتش سوزی و ریزش ساختمان پلاسکو گفت که «نیروهای امدادی از چند جبهه بدنبال ورود به ساختمان هستند تا بتوانند ۲۵ تا ۳۰ نفر گیر افتاده داخل ساختمان پلاسکو را نجات دهند.»
آتش نشانی تهران؛آتشنشانان های فداکار، مدیریت ناتوان
اگر چه تاکنون کشته شدن «بیش از ۲۰ آتش نشان» حین حضور در عملیات اطفا و نجات در ساختمان پلاسکو توسط شهردار تهران تائیدشده است اما منابع مطلع گفتند که امکان اعلام تعداد واقعی آتش نشان های کشته شده تنها پس از آواربرداری وجود دارد.
تصاویر آتش نشان هایی که لحظات سقوط ساختمان پلاسکومشغول عملیات اطفا و نجات بودند و نیز تصاویر آنها که با چشمانی اشکبار نگران همکاران‌شان و شهروندانی بودند که در زیر آوار مانده اند در شبکه های اجتماعی تجلیل کاربران را در پی داشت. خبرنگار روزنامه شرق از محل آتش سوزی گزارش داد که «یک آتش‌نشان» حین عملیات گفته است: «من فریاد می‌زن پپلاسکو تنها ساختمان ضعیف نیست نیمی از ساختمان های تهران در خطر هستند. ما فریاد می‌زنیم کسی نمی‌شنود.»
شهرام گیل آبادی، مدیرکل روابط عمومی وامور بین الملل شهرداری تهران،حادثه ساختمان پلاسکو را ناشی از ناامنی ساختمان و نادیده گرفتن اخطارهای شهرداری معرفی کرد و گفت که «با توجه به اینکه ساختمان پلاسکو نخستین ساختمان بلندمرتبه احداث شده در شهر تهران بوده واین ساختمان در سال ۴۱ در پایتخت بنا شده است به هیچ وجه ایمن نبود.» او با اشاره به «اخطارهای مکرر شهرداری به مسئولان ساختمان پلاسکو» گفت: «شهرداری تهران بیش از ۳۰ اخطار کتبی به مسئولان ساختمان پلاسکو ارسال کرده بود اما این افراد به دلیل سودجویی توجهی به اخطارها نکرده و به فعالیت خود ادامه دادند.»
اقبال شاکری، عضو شورای شهر تهران، با بیان اینکه ساختمان های خیابان‌های جمهوری به دلیل انباشت تجهیزات کارگاهی و بارگذاری بیش از حد جمعیت از ناایمن ترین نقاط شهر تهران هستند که روزانه جان قابل توجهی از جمعیت را که دراین فضاها تردد می کنند، تهدید می کند، گفت: «ساختمان پلاسکو همچون ساختمان علاالدین و دیگر بناهای تجاری که نه ایمنی لازم را دارند و نه از تجهیزات امدادی استاندارد برخوردار هستند آمادگی ایجاد بحران‌های شهری را دارند.»
وی گفت: «سازمان آتشنشانی و بازرسی بارها به ناایمن بودن ساختمان پلاسکو همچون ساختمان علاالدین به مالک تذکر دادده، اما شاهد هستیم که این تذکرات نتیجه‌ای در پی نداشته است و تا دیر نشده بایست این بناهای خطرناک را پلمپ کنیم.»
این درحالی است که مالکیت ساختمان پلاسکو، از زمان مصادره آن و اعدام مالک اصلیش حبیب‌الله القانیان در سال ۱۳۵۸ تاکنون، در اختیار بنیاد مستضعفان است، بنیادی که تحت نظر مدیر منصوب رهبر جمهوری اسلامی فعالیت می کند، اما مقام‌های بنیاد مستضعفان تاکنون درباره دلایل بی‌توجهی و نادیده گرفتن اخطارهای شهرداری پاسخی ارائه نکرده‌اند.
به گفته رحمت الله حافظی عضو شورای شهر تهران «سال گذشته ازمحل عوارض شهرداری باید ۱۴۰میلیارد تومان دراختیار آتش نشانی قرار می‌گرفت که تنها ۲۵میلیارد پرداخت شد.»
محسن سرخو عضو شورای شهر تهران، در ۲۵ تیر ماه سالجاری(۹۵) هشدار داده بود که «در تهران ساختمان‌های بلندمرتبه‌ای وجود دارد که اگر حادثه‌ای در آن رخ دهد باید قید امدادرسانی به آنها را بزنیم.» او گفته بود: در برنامه پنج ساله دوم توسعه شهر تهران «این دستور آمده است که باید تجهیزات هیدرولیک در آتشنشانی تهران خریداری شود اما همچنان جای خرید بالگرد و تجهیزات حفاظت فردی خالی است.»
دستور ویژه و انتقادات به مدیریت شهری
ساعتی پس از حادثه ساختمان گلاسکو، حسن روحانی رئیس جمهوری اسلامی به عبالرضا رحمانی فضلی وزیر کشور دستور داد تا «در اسرع وقت، علل حادثه پلاسکو بررسی و گزارش شود و همچنین نسبت به رسیدگی به مجروحان و جبران خسارات آسیب دیدگان توسط نهادهای مسئول اقدام فوری» انجام شود.
در دستور حسن روحانی آمده است: «حادثه آتش سوزی و فروریزی ساختمان پلاسکو تهران که موجب جان باختن و مصدوم شدن تعدادی از هموطنان عزیز شده است، مایه تأسف و تأثر گردید. مقتضی است در اسرع وقت، علل حادثه و مسئولیت حادثه بررسی و گزارش شود و نسبت به رسیدگی به مجروحان و جبران خسارات آسیب دیدگان توسط نهادهای مسئول اقدام فوری صورت پذیرد.»
نمایندگان مجلس و اعضای شورای شهر تهران نیز در اظهاراتی خواستار ارائه گزارش دلایل حادثه پلاسکو از سوی دستگاه‌های مسئول از جمله شهرداری تهران شده اند. سوابق حوادث مشابه نشان می‌دهد که دستورات و گزارش‌های مشابهی توسط وزارتخانه ها و دستگاه‌های مشابه حین یا بعد از حادثه ارائه شده است. اما تقریبا اغلب این دستورات و به ویژه گزارش‌های ویژه به ایمن سازی، رعایت استانداردها و تدوین قوانین پیشگیرانه منجر نشده است و علاوه بر آن مقام‌هایی که به طور مستقیم در آن حادثه مسئولیت داشته‌اند نه تنها محاکمه نشده و یا در دادگاهی بازخواست نشده‌اند، بلکه همچنان در سمت خود باقی مانده اند.
دو سال پیش آتش سوزی در یکی از ساختمان‌های خیابان جمهوری و نزدیک به ساختمان پلاسکو، موجی از انتقادات و اعتراضات در افکارعمومی نسبت به بی توجهی شهرداری تهران به تجهیز آتش نشانی را به دنبال داشت. تصاویر دو زن که حین آتش سوزی در آن ساختمام به دلیل باز نشدن نردبان و فقدان تشک نجات از ساختمانی پنج طبقه سقوط کرده و جانشان را از دست دادند سبب شد شورای شهر تهران محمدباقر قالیباف را برای ارائه گزارشی در این خصوص احضار کند، اما با وجود اعتراضات و انتقادات شماری از اعضای شورا، نتیجه آن فاجعه، فراموشی بود.
سه سال بعد آز آن آتش‌سوزی و کشته شدن دو زن جوان کارگر، گزارش شهرداری از حادثه در صحن شورای شهر تهران قرائت شد. محسن سرخو عضو شورای شهر تهران درباره آن حادثه گفته بود: «تجهیزاتی که به این محل ارسال شده است در محل کار نکرده و تشک سقوط اضطراری و نردبام موجود به موقع کار نکرده و تا زمان ورود مجدد نردبام در حضور شاهدان عینی این افراد به شکلی دلخراش در اثر سقوط جان خود را از دست داده‌اند. این اتفاق دقیقا در همان ثانیه‌ها و دقیقه‌هایی که آتش نشانی باید به آنها کمک می‌کرد، رخ داده است.»
معصومه آباد دیگر عضو شورا اما گفته بود که «خیلی وقت‌ها حادثه پیش می‌آید، این اتفاق برای هر سیستم کامپیوتری رخ بدهد و حتی هواپیماهای غول پیکر هم دچار مشکل شوند» و به همین دلیل «اقدامات گروه آتشنشانی و عملیات آنان قابل تقدیر است اما نواقصی نیز وجود داشته که پیشنهاد می‌کنم کمیته‌ای کار شناسی تشکیل شده و بررسی ماجرا را انجام دهد و از همکاران خود و اصحاب رسانه نیز خواهش می‌کنم به صورت احساسی برخورد نکنند.»
احمد مسجدجامعی عضو دیگر شورای شهر تهران در ۱ بهمن سال ۱۳۹۲ از اظهارات رئیس آتشنشانی تهران انتقاد کرده و گفته بود این حوادث درحالی در تهران اتفاق می افتد که «مدیرعامل سازمان آتش نشانی در یکی از جلسات شورای شهر گفته که همه تجهیزات ما کامل است و ما هیچ احتیاجی به اعتبارات و تجهیزات جدید نداریم و حتی ما آنقدر به روز هستیم که آلمان‌ها از ما عقب تر هستند.» آقای مسجد جامعی در همان زمان خواهان ریشه‌یابی آتش‌سوزی و اقدامات پیشگیرانه برای رعایت استانداردهای ایمنی در شهر تهران به ویژه در ساختمان‌های بلندمرتبه شده بود.
مجموعه اظهارات و واکنش‌ها به حادثه آتش سوزی سال ۹۳ در خیابان جمهوری سبب تدوین لایحه‌ایی با عنوان «لایحه به روز رسانی تجهیزات آتش نشانی» شد. به گفته رحمت الله حافظی عضو شورای شهر تهران «برای این لایحه ابتدا شهرداری بودجه هزار میلیارد تومانی پیش بینی کرده بود اما طی جلسات متعدد در نهایت به ۶۰۰ میلیارد تومان در طی برنامه پنج ساله تقلیل یافت.»
پس از وقوع حادثه پلاسکو شماری از کاربران توییتر با هشتگ #استعفای_قالیباف خواهان کنارگیری شهردار تهران شدند. محمدباقر قالیباف که خود را برای کاندیداتوری در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۹۶ آماده می کند همچنین در توییت‌های بسیاری به سوء مدیریت متهم شد.
همچنین یکی از انتقادات وارد شده به شهردار تهران این است که او مناصب شهرداری تهرن حتی مدیریت آتشنشانی تهران را که جایگاهی تخصصی است به دوستان و نزدیکان دوره فرماندهیش در نیروی انتظامی واگذار کرده است. در حال حاضر مدیرعامل سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی تهران سعید‌شریف زاده است. او نیز چون رضا خوشزاد مدیرعامل پیشین این سازمان از اعضای پیشین سپاه پاسداران و نیروی انتظامی است.
