تمامی انسان‌ها از جمله زندانیان، حقوق مشخص و غیر قابل نقضی دارند که در پیمان‌ها و میثاق‌های جهانی که عمدتا بعد از جنگ جهانی دوم به تصویب کشورها رسیده، ذکر شده است. در سال ۱۹۴۸ مجمع عمومی سازمان ملل، اعلامیه جهانی حقوق بشر را به تصویب رساند.
پس از آن، دو معاهده بین‌المللی دیگر تحت عنوان میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی و همچنین میثاق جهانی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به تصویب رسید. هر دو معاهده بر این امر تاکید دارند که زندانیان هنگامی که حق آزادی از آنها سلب شده و به زندان منتقل شده‌اند، حقوقی دارند.
معاهده بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی به شکل مشخص تاکید دارد که با زندانیان محروم از آزادی باید با انسانیت رفتار کرده و به کرامت شخصی و انسانی آنها احترام گذاشت.
در سال ۱۹۵۵ سازمان ملل قوانینی را برای تعامل با زندانیان و شرایط نگهداری آنها و همچنین قواعد مربوط به اصول بهداشتی زندان‌ها به تصویب رساند. شورای اقتصادی ـ اجتماعی سازمان ملل، ۹۴ قاعده کلی را برای حمایت از زندانیان وضع کرد. اجرای این قواعد کلی در سال ۱۹۷۷ تغییر کرد تا بدین ترتیب قوانین کلی حمایت از زندانیان، شامل بازداشتی‌های موقت و افرادی شود که در مکان‌هایی غیر از زندان تحت مراقبت قرار داشته و از آزادی‌های معمول انسانی محروم هستند.
در سال ۱۹۸۴ سازمان ملل توافق‌نامه جهانی منع شکنجه و رفتار غیر انسانی با زندانیان را به تصویب رساند. یک سال بعد و در ۱۹۸۵ قوانین جهانی تعامل با مجرمان زیر سن قانونی به تصویب رسید و در سال ۱۹۹۰ سازمان ملل قواعد موسوم به «پکن» را وضع کرد که هدف از آن حمایت از کودکان مجرم بود. تمامی این معاهدات بین‌المللی، دولت‌ها را مسوول رسیدگی به امور زندانیان دانسته و موفقیت یا عدم موفقیت در تامین حقوق اساسی زندانیان و فراهم کردن زندان‌هایی با استانداردهای لازم را از وظایف دولت‌ها برشمرده است.
احترام به حقوق بشر و رعایت این موضوع که زندانیان نیز بسان افراد عادی حقوقی دارند که تحت هر شرایطی باید به آنها احترام گذاشته و از نقض حقوق زندانیان خودداری کرد، از مهم‌ترین سرفصل‌های قوانین مربوط به زندان‌ها و زندانیان است. لزوم رعایت حقوق زندانیان مطابق معاهدات بین‌المللی باعث شد تا اتحادیه اروپا کمیته‌ای ویژه را تاسیس کند که کار آن پیگیری و رسیدگی به موارد شکنجه زندانیان یا سوء مراقبت از آنها توسط دولت‌ها و همچنین نظارت بر شرایط زندان‌ها به خصوص از نظر بهداشتی و سلامتی است.
شرایط استاندارد زندان‌ها
زندانیان در زمان بازداشت امکان حمایت از خود را ندارند و این مسوولیت دولت است که فضای مناسبی برای زندگی آنها در حبس فراهم کرده و شرایط بهداشتی و انسانی را در مکان‌های نگهداری زندانیان رعایت کند.
معاهدات بین‌المللی بر این امر صراحت دارند که زندانیان در زمان گذراندن دوران محکومیت خود باید در زندان‌هایی نگهداری شوند که شرایط بهداشتی و انسانی در آن مانند خارج زندان باشد. با توجه به اینکه در اغلب اوقات، زندانی در هنگام ورود به زندان از مشکلی جسمی یا روحی رنج می‌برد، شرایط نامساعد زندان می‌تواند وضعیت زندانی را به مراتب بدتر از زمان آزادی او کند. به همین دلیل قواعد و قوانین مربوط به حفظ سلامت زندانیان در زندان در معاهدات بین‌المللی اهمیت بسزایی دارد. با این حال، کشورهای زیادی نیز هستند که امکانات زیادی در مورد بهداشت عمومی ندارند و این امر به زندان‌ها نیز سرایت کرده و زندانیان در این کشورها در شرایط بسیار بد بهداشتی و روحی نگهداری می‌شوند.
بر اساس معاهدات بین‌المللی، یک زندان باید امکانات و شرایطی داشته باشد تا نگهداری از زندانی در آن، با اصول مربوط به کرامت انسانی در تضاد نباشد:
ـ محل نگهداری زندانیان باید برای تمامی افراد امن و بهداشتی باشد
ـ افراد زندانی نباید در معرض خشونت و یا نفرت‌پراکنی قرار گیرند
ـ بهداشت روانی و جسمی زندانیان باید فراهم شده و در صورت نیاز زندانی به دارو، تا جایی که امکان دارد به صورت مجانی در اختیارش قرار گیرد
ـ هر زندانی در بدو ورود به زندان باید از نظر سلامت مورد بررسی قرار گیرد
ـ زندانیانی که در هنگام ورود به زندان تحت معالجه پزشکی خارج از زندان بودند باید بتوانند روند درمان را در داخل یا خارج زندان ادامه دهند
بر اساس مصوبه سال ۱۹۵۵ سازمان ملل موسوم به مصوبه ژنو، زندان‌ها باید امکانات زیر را برای زندانی فراهم کنند:
۱ـ با تمامی زندانی‌ها به هر دلیلی که زندانی شده باشند، باید رفتاری توام با انسانیت و حفظ کرامت آنها داشت.
۲ـ حقوق تظلم‌خواهی باید برای زندانی فراهم باشد. زندانی باید در نزدیک‌ترین وقت ممکن بعد از بازداشت، شهادت داده و تفهیم اتهام شود. زندانیان همچنین باید از حق داشتن وکیل برخوردار بوده و در زندان حقوق‌شان به آنها تفهیم شود.
۳ـ زندان باید امکاناتی را برای زندانیان خارجی که زبان بلد نیستند فراهم کند.
۴ـ زندانیان باید امکان ارتباط با خانواده خود را داشته باشند و باید بتوانند بلافاصله بعد از انتقال به زندان، محل نگهداری خود را به خانواده‌هایشان اطلاع دهند.
۵ـ محل نگهداری زندانی باید نزدیک به خانواده‌اش باشد و زندانی باید در زندان از امکان دیدن افراد خانواده خود بهره‌مند شود.
۶ـ مسوولین زندان باید به باورهای مذهبی زندانی احترام گذاشته و شرایط را برای اعمال دینی و مذهبی فرد آماده کنند.
۷ـ در هر سلول باید یک زندانی نگهداری شود و تمامی وسایل و ادوات بهداشتی لازم برای زندگی باید در اختیار زندانی قرار داشته باشد.
۸ـ سلول و محل نگهداری زندانی باید شامل استانداردهای حجمی بوده و از سرویس‌های بهداشتی تمیز و پاکیزه برخوردار باشد.
۹ـ زندان‌ها باید امکان رعایت بهداشت فردی را برای زندانی‌ها فراهم کنند.
۱۰ـ زندان‌ها باید وعده‌های غذایی منظم و مفید برای زندانی داشته باشند تا سلامت افراد در زمان سپری کردن دوران محکومیت‌شان حفظ شود.
۱۱ـ هر زندانی حق دارد حداقل یک ساعت در هوای آزاد ورزش کند.
۱۲ـ زندان‌ها باید امکانات پزشکی لازم برای مراقبت از زندانی‌ها را داشته باشند. در این زمینه وجود دکترها و روان‌کاوها برای مراقبت از زندانی‌ها مورد اشاره قرار گرفته است.
۱۳ـ مسوولین زندان‌ها نباید از غل و زنجیر و لباس‌ها نامناسب و آزاردهنده برای مجازات زندانی‌ها استفاده کنند.
۱۴ـ زندانی‌ها باید امکانات ارتباط با دنیای خارج و کسب اطلاع را داشته باشند و باید در جریان اتفاقات بیرون از زندان بوده و از مطالعه جراید و مجلات روز محروم نشوند.
۱۵ـ زندان‌ها باید مجهز به تلفن و وسایل ارتباط جمعی باشند تا زندانی‌ها بتوانند در فواصل زمانی مشخص با افراد خانواده یا دوستان‌شان در تماس باشند.
۱۶ـ هر زندانی باید دارای کتاب‌خانه باشد و زندانی‌ها باید تشویق شوند تا کتاب‌های مختلف را مطالعه کنند.
۱۷ـ وسایل شخصی زندانی در هنگام ورود به زندان باید به شکل امانت نگهداری شده و در هنگام خروج زندانی از زندان، وسایل به او پس داده شود.
۱۸ـ زندانی باید این امکان را داشته باشد تا در هنگام بروز بیماری‌های سخت و خطرناک یا شرایط روحی نامساعد به مراکز پزشکی بیرون از زندان منتقل شود و این انتقال باید به گونه‌ای صورت پذیرد که زندانی هر چه کم‌تر در معرض انظار عمومی باشد.
۱۹ـ بازرسی از زندان‌ها و سلول‌ها باید توسط افراد متخصص با رعایت کرامت انسانی افراد صورت پذیرد.
۲۰ـ زندان‌ها باید شرایط تشویقی مشخص و منظمی داشته باشند تا بدین ترتیب زندانیان به داشتن حس مسوولیت و رفتار بهتر در زندان تشویق شوند.
۲۱ـ زندانی‌ها نباید در معرض کارهای دردناک و خشن و یا کار اجباری قرار گیرند.
۲۲ـ زندان‌ها باید شرایط آموزشی مناسبی برای آن دسته از زندانیان داشته باشند که قصد دارند از مدت محکومیت برای علم‌اندوزی یا تحصیل دانشگاهی استفاده کنند.
کار زندان‌ها پس از خاتمه محکومیت فرد تمام نمی‌شود بلکه مسوولین زندان‌ها باید با زندانیان آزاد شده در ارتباط بوده و به آنها کمک کنند که هر چه سریع‌تر بتوانند به جامعه بازگشته و کار و منبع درآمدی پیدا کنند.
۲۳ـ نگهداری افرادی که جنون یا مشکلات روحی حاد دارند در زندان ممنوع است و این قبیل افراد باید در اسرع وقت به بیمارستان‌های مخصوص نگهداری بیماران روحی منتقل شوند.
مصوبات بین‌المللی به خصوص معاهده ژنو، در مورد کارکنان زندان‌ها و افرادی که مسوول نگهداری از زندانیان هستند نیز قوانین واضحی دارد:
ـ اداره زندان‌ها باید تدابیری داشته باشد تا رفتار زندان‌بان‌ها را مورد ارزیابی قرار داده و توانایی‌های فردی و پایبندی آنها به اصول انسانی را تحت نظارت داشته باشد.
ـ زندان‌بان‌ها و کارکنان زندان باید به خوبی توجیه شده باشند که شغل آنها یک شغل مهم مربوط به خدمات اجتماعی است و تحت هیچ شرایطی نباید اصول انسانی تعامل با دیگر انسان‌ها زیر پا گذاشته شود.
ـ کارکنان زندان‌ها باید از حقوق مکفی برخوردار بوده و ساعات منظم و مشخصی را به کار مشغول شوند تا امکان به فساد کشیده شدن این افراد کم شود.
ـ افرادی که در زندان‌ها استخدام می‌شوند باید دوره‌های ویژه‌ای را سپری کرده باشند و توانایی‌های انها در شرایط مختلف باید مورد ارزیابی قرار گرفته شده باشد.
ـ مدیر زندان باید کاملا شایستگی اخلاقی و رفتاری لازم برای تصدی پست مربوطه را دارا بوده و تمام وقت او باید صرف مدیریت زندان شود و نباید به کار پاره‌وقت یا تمام وقت دیگری مشغول باشد.
ـ مدیر زندان باید حتی‌الامکان داخل زندان یا در نزدیکی آن زندگی کند.
ـ مدیر زندان و کارکنان آن باید دیدارهای منظمی با زندانی‌ها داشته باشند و به نیازهای آنها رسیدگی کنند.
ـ زندان‌ها باید مجزا بوده و محکومین زن از مرد جدا نگهداری شوند. در صورتی که امکان چنین امری فراهم نبود، در داخل زندان‌ها باید قسمت‌هایی برای جداسازی زندانیان زن و مرد از یکدیگر ایجاد شود.
ـ نگهداری و نظارت بر زندانیان زن باید صرفا در اختیار زندان‌بان‌ها و کارکنان زن باشد، هر چند این امر مانع از این نیست که دکترها و معلم‌های و دیگر کارکنان مرد به نیازهای زندانیان زن رسیدگی کنند.
ـ زندان‌بان‌ها و کارکنان زندان نباید از خشونت علیه زندانیان استفاده کنند، مگر در شرایطی که مجبور به دفاع از خود باشند. در صورت استفاده از خشونت علیه زندانیان باید سطح خشونت کنترل شده باشد و بلافاصله به مدیر زندان گزارش شود.
