همه چیز از یک خواب شروع شد. سال ۳۹۳ ه.ق. حسن‌بن‌مُثله جمکرانی در خواب می‌بیند عده‌ای از مردم او را بیدار می‌کنند و به او می‌گویند: «برخیز و مولای خود، مهدی، را اجابت کن که تو را طلب نموده است.» او به محل کنونی مسجد جمکران می‌رود و مولایش را می‌بیند. امام دوازدهم شیعیان به او امر می‌کند در این «زمین برگزیده» مسجدی بنا کند. حسن‌بن‌مثله دستورها را یک‌به‌یک اجرا و مسجد جمکران را بنا می‌کند. این چکیده تاریخچه پدیدآمدن جمکران است؛ مسجدی که امروزه محل زیارت بسیاری از شیعیان است.
اعتقاد بزرگان شیعه
خواب از نظر بسیاری از مراجع شیعه حجت نیست. با این حال جمکران در نگاه تعداد زیادی از علما و بزرگان شیعه جایگاه والایی داشته است. اولین بار شیخ صدوق روایت این مسجد را در یکی از کتاب‌هایش می‌آورد. محمدتقی مجلسی و شیخ بهائی، از علمای عهد صفوی، هم به زیارت این مسجد می‌رفتند.۱ حسنعلی نخودکی‌اصفهانی و جواد ملکی‌تبریزی نیز به حقانیت این مسجد اعتقاد داشتند. خاطراتی از باور آن‌ها و حاجت‌گرفتن خود و اطرافیانشان نیز نقل شده است. در میان مراجع تقلید معاصر هم عده‌ای سند روایت جمکران را درست می‌دانند. حسین طباطبایی‌بروجردی گفته بود: «اگر موفق بشوم در قم دو کار انجام خواهم داد؛ یکى راه مسجد جمکران را باز خواهم کرد، دومى بیمارستانى در شهر قم بنا خواهم نمود.»۲ محمدرضا گلپایگانی، محمدتقی مصباح‌یزدی و حسین نوری‌همدانی از جمله کسانی هستند که به این مسجد باور دارند و در فضایل آن سخن‌ها گفته‌اند.
با این‌همه بعضی مراجع شیعه خلاف نظر دسته قبلی اعتقاد دارند. علی سیستانی خطاب به مسیح مهاجری گفته بود: «من خودم در قم بودم و این چیزها را می‌دانم و این‌جا هم که هستم کتاب‌های زیادی می‌خوانم و این حرف‌های کرامات را که می‌زنند و می‌نویسند می‌خوانم و معتقدم شما خودتان کشور را به روزی انداخته‌اید که این گرفتاری‌ها پیش آمده و جمکران را آن‌طور بزرگ کرده‌اید و منبری‌ها آن حرف‌ها را می‌زنند.» بسیاری نیز فراتر از نقد سند روایت جمکران، معتقدند این مسجد در مکانی غصبی احداث شده است.
جمکران در نگاه رهبران جمهوری اسلامی
آن‌طور که نقل شده است روح‌الله خمینی سند این مسجد را نادرست می‌دانست و هیچ اعتقادی به آن نداشت؛ اگرچه عده‌ای خلاف این را معتقدند. محمدرضا توسلی، رئیس دفتر خمینی، نقل کرده بود که در ایام جوانی یک بار وقت فراغت همراه او و روحانی دیگری به جمکران می‌روند اما خمینی حاضر نمی‌شود وارد مسجد شده و نهایتا قبول می‌کند در صحن مسجد بنشینند. حتی بعد توسلی به او می‌گوید که اگر به نماز مخصوص مسجد جمکران اعتقاد ندارد، حداقل نماز تحیت مسجد بخواند تا در چشم مردم بد به نظر نیایند.
با این‌همه خمینی اصراری نداشت عقیده‌اش در باره جمکران آشکار شود. چه آن‌که پس از انقلاب در سال ۱۳۵۸ تعدادی از اعضای جامعه مدرسین حوزه را مأمور رسیدگی به وضع مسجد جمکران می‌کند. آن‌ها در نامه‌ای به او می‌نویسند: «با توجه به این‌که مسجد مقدس جمکران یادگاری عظیم از حضرت ولی‌عصر (ارواحنافداه) بوده و آن سرور امر به ساختن مسجد و توجه شیعیان به آن نموده‌انوانان می‌گوید که زیارت جمکران سازنده است. نیز در مصراع پایانی یکی از شعرهایش گفته است: «گزاره غم دل را مگر کنم چو امین / جدا ز خلق به محراب جمکران، بی تو».
کار به توصیه‌های اینچنینی رهبر جمهوری اسلامی ختم نشد. هرچند در دوران خمینی توجه آنچنانی به این مسجد نشد، در بیش از دو دهه زمامداری خامنه‌ای هزینه‌ها و امکاناتی فراوان خرج گسترشش شد. سال ۷۹ مسجد جمکران مانند اماکن مذهبی و امامزاده‌ها تولیت پیدا کرد و طرحی برای توسعه‌اش به تصویب مجلس رسید.
در دوران هشت‌ساله ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد نیز خرافات پیرامون این مسجد بیش‌تر و بیش‌تر شد. همچنین اعتباری ۱۰میلیارد ریالی به ساخت غذاخوری و مهمانپذیر اطراف مسجد اختصاص یافت. اقدام دیگر اختصاص ۵میلیارد ریال از هزینه‌های پیشبینی‌نشده به ایجاد شبکه خط آهن و ریلی به مقصد این مسجد بود. از دیگر سو سال ۸۶ هیئت وزیران تصویب کرد ماموریت مستخدمات رسمی دستگاه‌های دولتی، حداکثر تا سقف ده نفر، به مسجد جمکران مجاز است. طرح جامع این مسجد هم در مساحت ۲۵۰ هکتار محدوده حفاظتی و ۵۰ هکتار محدوده مسجد پی گرفته شد. این طرح شامل ساخت چند ساختمان اصلی، چهار گلدسته اصلی، هشت دروازه، ساختمان‌های اداری، چندین پارکینگ سرپوشیده و سرویس بهداشتی و حمام بود. فقط برای فاز اول این طرح ۶۸۰میلیارد ریال هزینه برآورد شده بود. احداث منوریل برای دسترسی به این مسجد نیز در حال اجرا است و خط آهن تهران – اصفهان هم قرار است از این مسجد بگذرد.
طرفه آن‌که در زمان بحث پیرامون تصویب این اعتبار، پیشنهاد وزیر راه مبنی بر اختصاص این بودجه برای تکمیل پروژه‌های راه‌سازی استان قم با مخالفت و عتاب رئیس جمهور مواجه شد. نهایتاً این مصوبه بدون رأی‌گیری در هیئت دولت و صرفاً با ذکر صلوات رئیس جمهور و اعضای کابینه به تصویب رسید.
این‌ها در حالی است که سال ۸۴ در جریان احداث اتوبان قم – جمکران، سازمان میراث فرهنگی به تخریب محوطه باستانی قلی درویش اعتراض کرد اما توجهی نشد. در نتیجه بخش عظیمی از این تپه باستانی در عملیات احداث این بزرگراه از بین رفت.
پروارکردن جمکران به حمایت‌های دولت احمدی‌نژاد محدود نبود؛ عبدالحسین سیف‌اللهی، مجری طرح جامع و عضو هیئت امنای جمکران، آبان ۹۲ اعلام کرد که هنگام سفر علی خامنه‌ای به قم مصوبه‌ای برای کمک ۱۰میلیارد تومانی به ساخت مسجد تصویب شده است. تا آن زمان ۴میلیارد از این مبلغ پرداخت شده بود.
اعتراض مراجع قم به بودجه جمکران
اختصاص بودجه‌های سنگین به ساخت جمکران بدان‌جا رسید که صدای مراجع تقلید هم در آمد. آن‌ها از جمله اعتراض داشتند که تعداد زائرهای مسجد جمکران از زائرهای حرم فاطمه معصومه، خواهر امام هشتم شیعیان، بیش‌تر است. در یکی از نشست‌های مجلس خبرگان رهبری نیز بعضی نمایندگان با تولیت این مسجد، که عضو مجلس خبرگان بود، مشاجره کردند.
افزون بر بودجه مصوب مجلس، مسجد جمکران درآمدزایی هم دارد. مثلاً زائران باید برای خرید کاغذهای عریضه‌نویسی مبلغی بپردازند. جالب این‌که تا مدت‌ها گفته می‌شد امام دوازدهم شیعیان نامه‌های زوار را می‌خواند ولی با گسترش انتقادات به این‌که جمهوری اسلامی خرافه‌پرستی را ترویج می‌کند، دبیر شورای عالی فرهنگی و برنامه‌ریزی مسجد جمکران اعلام کرد که هر دو سه ماه یکبار نامه‌ها از چاه خارج و به خمیر تبدیل می‌شود و احدی آن‌ها را نمی‌خواند.۵ با این حال هرگز جلوی عریضه‌نویسی زائرها گرفته نشد. دفتر کرامات این مسجد هم فعالیت زیادی دارد و داستان شفایافتگان را به گوش علاقه‌مندان می‌رساند.
جدای از ماجرای چاه، چند سال پیش حفاظی شیشه‌ای مزین به لامپ‌هایی سبزرنگ، اطراف محراب این مسجد نصب کردند که مردم به آن پول می‌ریختند. پس از آن‌که مکارم شیرازی به این مسئله اعتراض کرد آن را برداشته و دو صندوق شیشه‌ای اطراف محراب گذاشتند که کار تعطیل نشود. جالب این‌که مکارم شیرازی خود از باورمندان به این مسجد است و در سال‌های اخیر همواره به مناسبت زادروز تولد امام دوازدهم شیعیان آن‌جا سخنرانی می‌کند.
توسعه مسجد جمکران همچنان ادامه دارد و زائرهای زیادی در مناسبت‌های مختلف به آن‌جا می‌روند. بازار خرافه‌پردازی پیرامون آن هم داغ است و باورهای جدیدی به شنیده‌ها و گفته‌های قبلی اضافه می‌شود. در این شرایط بسیاری از مراجع تقلید علی‌رغم باورنداشتن به این مسجد و نارضایتی از فربه‌شدنش سکوت کرده و لب به اعتراض نمی‌گشایند. گو این‌که از گسترش بساطشان ناراحت نیستند. پرسش این‌جاست که گسترش قداست این مسجد قرار است تا کجا افزایش یابد.
——————–
۱- برگرفته از سندی دست‌نوشته فرزند فیض‌کاشانی. ر.ک: نشریه انتظار نوجوان، مهر ۱۳۸۶، شماره ۲۷، سندی در باره مسجد مقدس جمکران.
۲- متن نامه آقاى سید صادق شمس‌الدینى (معروف به شمس).
۳- صحیفه امام، جلد ۷، صفحه ۱۹۵٫
۴- سخنرانى در اجتماع طلاب و فضلاى حوزه علمیه قم، ۱۳۷۰/۱۲/۱٫
۵- سرانجام عریضه‌های درون چاه جمکران، تابناک.
