همزمان با انتشار اخباری از وضعیت نگران‌کننده هوا در برخی شهرهای ایران، از تهران گرفته تا ایلام و خوزستان، مصطفی ترک همدانی، حقوقدان، گفت: «ایرانی‌ها می‌تواند طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی در این خصوص شکایت کنند و خسارت بخواهند.» این وکیل دادگستری همچنین گفت: «حق استفاده از آب‌وهوای پاک از حقوق اساسی مردم است و به‌موجب قانون اساسی دولت وظیفه دارد این مهم را برای ملت تأمین کند.»
به گزارش تارنگار حقوق بشر در ایران، آمارهای مربوط به مرگ‌ومیر براثر آلودگی هوا در ایران همواره متناقض بوده است. سال گذشته، علی‌اکبر سیاری، معاون بهداشت وزیر بهداشت گفت که «در هر ساعت ۲ نفر»، یعنی سالی بیش از ۱۷ هزار نفر، براثر آلودگی هوا تنها در تهران جان خود را از دست می‌دهند. وحید حسینی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوا نیز اما اواخر بهمن‌ماه ۱۳۹۴ گفت: «آلودگی هوای تهران سالانه جان حدود ۵ تا ۶ هزار نفر را می‌گیرد.»
مهدی قطعی، مدیر طرح کلان ملی سیستم‌های حمل‌ونقل هوشمند درون‌شهری و برون شهری هم چندی پیش اعلام کرد که سالانه ۴۵ هزار نفر در کشور براثر آلودگی هوا می‌میرند؛ آمارهایی که به گفته کار‌شناسان، کمتر از آمار واقعی مرگ‌ومیر با این علت است.
محمد ناظمی اردکانی، رئیس سازمان ثبت‌احوال کشور بهمن‌ماه سال ۱۳۹۲ با تائید افزایش مرگ‌ومیر‌ها در هنگام آلودگی هوا گفت: «همواره این آمار را به مراجع ذی‌ربط اعلام می‌کنیم، چراکه در زمان افزایش آلودگی هوا مرگ‌ومیر به‌ویژه در کلانشهرها افزایش پیدا می‌کند.»
مصطفی ترک همدانی، حقوقدان و وکیل دادگستری، که پیش‌تر به همراه دو تن از همکارانش از وزارت نفت دولت محمود احمدی‌نژاد به‌واسطه توزیع بنزین غیراستاندارد که آلاینده‌های خطرناک تولید می‌کرد شکایت کرده و خبرساز شده است. به اصل پنجاهم قانون اساسی اشاره کرد که می‌گوید: «در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط‌زیست که نسل امروز و نسلهای بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می‌شود. ازاین‌رو فعالیت‌های اقتصادی و غیر آنکه با آلودگی محیط‌زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است.»
به گفته او، «در ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی هم آلوده کردن محیط‌زیست و آب‌وهوا از اعمال مجرمانه حساب می‌شود و فراخور آن وزارت بهداشت، سازمان حفاظت محیط‌زیست و یا سازمان دامپزشکی کشور باید نسبت به آن اعلام‌جرم کنند.»
این حقوقدان در ادامه عنوان کرد:» مردم هم می‌توانند با استناد به همین ماده ضرر و زیانی که به‌ویژه در حوزه سلامت به آن‌ها را رسیده را اثبات و اعاده دعوا کنند و درخواست جبران ضرر و زیان بدهند.»
آلودگی هوا سال‌هاست نام تهران را در فهرست آلوده‌ترین شهرهای جهان قرار داده و سلامت میلیون‌ها نفر را تهدید کرده است. آلودگی هوای نه فقط در تهران و برخی کلان‌شهرهای ایران بلکه در جهان یک معضل جدی تلقی می‌شود. سازمان بهداشت جهانی در گزارش سال گذشته خود اعلام کرد. از هر هشت نفر که در جهان می‌میرند، یک نفر به دلیلی مرتبط با آلودگی هوا جان خود را ازدست‌داده است. بنابراین گزارش، در سال ۲۰۱۲ حدود هفت میلیون نفر به علت آلودگی هوا جان خود را ازدست‌داده‌اند که این رقم دو برابر پیش‌بینی‌ها است.
معصومه ابتکار، معاون رییس جمهوری و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست هم در روز ۲۹ دی‌ماه (روز هوای پاک) بابیان اینکه بیش از ۳۵ میلیون نفر در ایران در معرض آلودگی هوا هستند، گفت: «اگر این معضل حل نشود درزمینه‌های گوناگون مانند بهداشت و درمان مشکلاتی جدی خواهیم داشت.»
اما این تنها تهران و کلانشهرها نیستند که با معضل آلودگی هوا دست‌وپنجه نرم می‌کنند. مدت‌هاست غرب و جنوب غربی کشور درگیر گردوغباری هستند که از کشور عراق می‌آیند و هوا را چنان آلوده می‌کنند که نفس کشیدن وزندگی عادی در آن دشوار می‌شود. راه چاره هم در سر منشأ این آلودگی‌هاست. اما معصومه ابتکار، رییس سازمان حفاظت محیط زیست آب پاکی را روی دست مردم ریخت: «به دلیل ناامنی در کشور عراق امکان اجرای طرح‌های مقابله با آلودگی هوا وجود ندارد.» و این یعنی شهروندان چاره‌ای جز تحمل ندارند، این در حالی است که آلودگی مداوم وای این شهر‌ها، شهروندان بسیاری را بیمار و راهی بیمارستان کرده است.
یکی از نگرانی‌های کار‌شناسان و مردم، افزایش میزان ابتلا به سرطان به دلیل آلودگی هواست. محمداسماعیل اکبری، رئیس مرکز تحقیقات سرطان روز ۱۵ دی‌ماه به روزنامه شهروند گفت: «بر اساس تحقیقات ١۵ ساله سازمان بهداشت جهانی، تأثیر آلودگی هوا در بروز سرطان ثابت‌شده است.» اکبری نیروگاه‌ها را عامل اصلی در بروز آلودگی هوا دانست: آلودگی هوا در ایران ناشی از وجود ذرات معلق است و عوامل اصلی ایجادکننده آن، مصرف سوخت غیراستاندارد در خودرو‌ها و نیروگاه‌هاست.
به گفته او عامل بروز ٨٩ درصد از مرگ‌ومیر‌ها در ایران بیماری‌های قلبی و عروقی، حوادث و سوانح، سرطان‌ها، بیماری‌های حین تولد و بیماری‌های ریوی است و درصد بالایی از مرگ‌ومیر‌ها براثر بیماری‌های ریوی، قلبی و عروقی، متأثر از آلودگی هواست.
تولید خودروهای استاندارد، خروج خودروهای فرسوده، بهبود سیستم حمل‌ونقل عمومی به‌ویژه ریلی، ارتقای کیفیت سوخت، معاینه فنی سالانه و مستمر خودرو‌ها، مدیریت ترافیک و آگاه‌سازی عمومی محورهای برنامه جامع کاهش آلودگی هوا است که در سال ۷۹ در راستای برنامه ۵ ساله راهبردهای کاهش آلودگی هوای کلانشهرها تهیه شد. برنامه‌ای که اجرایی نشده و به‌جای انجام اقدامات دائمی و مؤثر برای خروج از وضعیت بحران، کمیته مواقع اضطراری آلودگی، مسکن‌های فوری و نه چندان کارآمدی چون کاهش ساعات اداری، تعطیلی مدارس و مهدهای کودک و اجرای طرح سرا سری زوج و فرد را اتخاذ می‌کند.
محمد سالاری، رئیس کمیسیون شهرسازی شورای شهر تهران چندی پیش در یادداشتی نوشت: «هر بار با پیدایی موج غبار و آلودگی در آسمان پایتخت، سخن از بسیج ارگان‌ها و سازمان‌های کشور برای مقابله با بحران به میان می‌آید. طرفداران این نگاه اصرار دارند که با اقدامات ضربتی می‌توان این مشکل را از پیش پای تهران و کلانشهرها برطرف کرد، اما متأسفانه از یاد می‌برند که آلودگی هوا محصول همین تصمیم‌گیری فوری و شتاب‌زده است.»
محمد حقانی، نایب‌رییس کمیسیون سلامت و محیط‌زیست شورای تهران مهرماه سال پیش در همین خصوص گفت:» باوجود داشتن برنامه کاهش آلودگی هوا اقدامات ارزنده‌ای صورت نگرفت، زیرا مسئله آلودگی هوا با تبصره و ماده‌قانونی حل نمی‌شود و نیازمند همکاری مسئولان و دست‌اندرکاران است.»
حقانی در ادامه بابیان اینکه معضل آلودگی هوای تهران یک شبه قابل‌حل نیست به مواردی برای مقابله با این معضل اشاره کرد و گفت:» جلوگیری مؤثر از تردد خودرو‌ها و موتورسیکلت‌های دودزا، تعویض کاتالیزورهای خودرو، نظارت و مدیریت بر تولید آلودگی خودروهای سنگین، اتوبوس‌های شرکت واحد و مهم‌تر از همه نصب فیل‌تر دوده روی این خودرو‌ها و از رده خارج کردن می‌نی‌بوس‌های فرسوده ازجمله این موارد است که می‌توان به آن پرداخت. از نیروی انتظامی و پلیس نیز انتظار داریم با عزم جدی در طرح‌های ضربتی برای همیشه از تردد خودروهای دودزا جلوگیری کنند.»
اما تنها دولت نیست که در آلودگی هوا سهم دارد، شهرداری تهران یکی از نهادهایی است که کار‌شناسان بسیاری فعالیت‌های آن را در آلودگی فزاینده هوای تهران مؤثر می‌دانند. یکی از این اقدامات قطع درختان و از بین بردن فضاهای سبز است. در همین زمینه آذرماه امسال محمد حقانی، رییس کمیته محیط‌زیست شورای شهر گفت که «نزدیک به ۱۲ هزار اصله درخت در لویزان برای امتداد بزرگراه امام علی قطع شد. همچنین تعداد زیادی درخت در ضلع غربی پارک جنگلی چیتگر به خاطر امتداد جاده از تونل حکیم قطع شد. این اتفاقات اگرچه بعضاً موجب شکایت‌هایی از شهرداری شده و سروصدای آن برای مدتی بلند شده اما هرگز نتوانسته بازدارندگی لازم را داشته باشد و شهرداری هر جا که لازم بداند، اقداماتی ازاین‌دست انجام خواهد داد.»
حقانی در این خصوص به خبرآنلاین گفت: «در ۱۰ – ۱۵ سال اخیر چهار – پنج هزار هکتار باغات شهر از بین رفته است و درختان قطع‌شده است.» او دلیل این اعمال شهرداری را ساخت‌وساز بی‌رویه و طمع مالی این سازمان عنوان کرد. در بررسی‌هایی که این وب‌سایت خبری انجام داده مشخص‌شده که مساحت باغات در شهر تهران سال ۶۸، ۱۴ هزار و ۱۶۷ هکتار بود و در سال ۸۱ به ۱۰ هزار و ۲۸۶ هکتار و سال ۸۸ به ۹ هزار و ۹۳۲ هکتار رسیده است. یعنی بین سال‌های ۶۸ و ۸۸، ۴ هزار و ۲۰۰ هکتار از باغ‌های تهران در این سال‌ها کم شده است.
کافی و کاربردی نبودن وسایل حمل‌ونقل عمومی و همچنین بی‌کیفیت بودن آن‌ها از دیگر انتقاداتی است که متخصصان به شهرداری تهران وارد می‌دانند.
مسئولان و نهاد‌ها سال‌هاست در مواجهه با بحران آلودگی هوا انگشت اتهام را به‌سوی یکدیگر دراز می‌کنند و در این میان حق مردم است که نادیده گرفته می‌شود. حق برخورداری از آب‌وهوای پاک که به‌عنوان یک حق مستقل حقوق بشری برای داشتن محیط‌زیست باکیفیت به رسمیت شناخته‌شده است. حقی که حالا مدت‌هاست از مردم کلان‌شهرهای ایران و به‌ویژه پایتخت دریغ شده است.
